HistoriaUlica idąca od N. Światu do pl. Zamkowego uznana za najpiękniejszą ulicę, nie tylko Warszawy, ale wszystkich miast polskich; uprzednio droga biegnąca od bramy Krakowskiej w kierunku polu dniowym ku Czerskowi. Przed bramą utworzył się wzdłużny plac postojowy Koło obecnej figury Matki Boskiej Passawskiej Droga Czerska rozdwajała się na dwie odnogi: wschodnią i zachodnią; obejmowały one z dwóch stron blok działek powstały z parcelacji dalszych gruntów książęcych. Blok ten utworzony z 30 działek zajmował miejsce obecnego skweru i pomnika Adama Mickiewicza. Blok dzieliła krótka uliczka stanowiąca przedłużenie ul. Bednarskiej zwana Przeczniczką Rzeźnicza, co by świadczyło o istnieniu przy niej jatek mięsnych. Działki zabudowane były przez domy mieszczan. W 1454 przy Rynku Przedmiejskim (tak nazwano plac przedbramny - pierwszą część Czerskiego Przedmieścia) po stronie wschodniej wybudowano gotycki kościół św. Anny z klasztorem Bernardynów i od niego plac przedbramny zwano też pl. Bernardyńskim. Ulicę wiodącą z tego placu do jurydyki Dziekanki zwano Dziekanką. Na terenie jurydyki, za ogrodami kanoników, bliżej Wisły znajdowały się: cegielnie, wapiennica i browar - zaczątek przemysłu Powiśla. Obszerną posesję obecnego "Caritasu" otrzymał szpital św. Ducha i założył na niej folwark. W drugiej połowie XV w. nastąpiła parcelacja gruntów położonych dalej na południe wzdłuż Drogi Czerskiej: grunta położone za Drogą ku Wiśle zwane Piekło (ob. ul. Karowa) otrzymali mieszczanie: rajcy, ławnicy i burmistrz Starej Warszawy; założyli oni ogrody i wybudowali domy. Na terenie obecnego Uniwersytetu i sąsiednich zachowały się w XV i początku XVI w. resztki folwarku książęcego z dworem książąt mazowieckich. Naprzeciw folwarku książęcego po zachodniej stronie drogi przed 1505 wzniesiono drewnianą kaplicę usytuowaną na niewielkim pagórku; stanowiła ona zaczątek kościoła Św. Krzyża. Od niej południową część Drogi Czerskiej zaczęto nazywać Drogą ku Św. Krzyżowi. Wikariusze, a następnie misjonarze przy kaplicy Świętokrzyskiej zostali hojnie wyposażeni w grunty rozciągające się od obecnej ul. Traugutta aż do Mazowieckiej i prawie do Drogi Świętokrzyskiej. Grunta te zostały podzielone na szerokie działki ogrodowe z obrzeżną zabudową przy Drodze ku Św. Krzyżowi. Ogrody książęce między obecnymi ulicami Traugutta i Królewską podzielono na działki i sprzedano przed 1526 mieszczanom, bogatym rzemieślnikom i kupcom. W XVI w. liczba budynków przy Rynku Przedmiejskim między obecnym pl. Zamkowym i ul. Trębacką powiększyła się do 47; były to domy mieszkalne, browary, spichrze itp. Ten blok zabudowy był podzielony nie ul. Miodową, która kończyła się wówczas przy Senatorskiej, lecz uliczką Krótką, przecinającą blok wzdłuż obecnej posesji nr 59 i dochodzącą do ul. Koziej. W XVI i na początku XVII w. pl. Bernardyński był widownią uroczystości państwowych i kościelnych; tu składali hołd królom polskim ,,książęta pruskie i kurlandzkie", tu odbywały się procesje. Jednocześnie lokalna droga prowadząca w okresie panowania książąt mazowieckich do Czetska, za panowania trzech Zygmuntów: Starego, Augusta i Wazy zmienia się w główny trakt państwowy łączący dwa najważniejsze miasta Rzeczypospolitej: Warszawę i Kraków; odtąd drogę nazwano Krakowską, a grunta przy niej leżące - Krakowskim Przedmieściem. Oprócz działek mieszczan liczne tu były posiadłości duchowne intensywnie zabudowywane w XVI w.: w jurydyce Dziekanka oprócz 12 księżych domów wzniesiono 4 dwory, a na gruntach misjonarzy i wikariuszów wybudowano 23 domy drewniane.  Od polowy XVI w. posiadłości mieszczan po wschodniej stronie Drogi ku Św. Krzyżowi zaczyna wykupywać bogata szlachta i dygnitarze koronni; rozpoczyna się budowa dworów. W najokazalszym dworze wojewody Gostomskiego, usytuowanym w pobliżu Dziekanki, zbierała się podczas sejmów protestancka szlachta. Folwark książąt mazowieckich odziedziczyli po 1526 królowie polscy; Zygmunt August na części ogrodu królewskiego przylegającej do K.P. wybudował wielką stajnię zwaną Oboźnią. Oboźnia stanęła na miejscu obecnych pałaców uniwersyteckich (nr 30 i 32). W 1573 siostra Zygmunta Augusta Anna Jagiellonka podzieliła dalszą część ogrodu królewskiego, położoną naprzeciw kościoła Św. Krzyża, na 10 wąskich działek i darowała je rzemieślnikom zasłużonym przy budowie mostu przez Wisłę oraz woźnicom i masztalerzom związanym z królewską Oboźnią. Ok. 1575 jednym z użytkowników domu usytuowanego w pobliżu kościoła Św. Krzyża był znakomity budowniczy zamku królewskiego w czasach Zygmunta Augusta, Włoch, Bernarda Morando. Od końca XVI w. część K.P. od Trębackiej do obecnej ul. Traugutta oraz grunta przy Krakowskim między Bednarską i Karową nazywano Bykowcem. W okresie 1572-1632 K.P. zmienia się coraz bardziej z mieszczańskiego w szlacheckie: szlachta oraz magnaci polscy i litewscy wykupują grunta od mieszczan i budują coraz liczniejsze dworki i dwory, już często murowane i piętrowe w stylu renesansowym, z attykami. Wojewoda ruski Jakub Sobieski, ojciec króla Jana III, buduje obszerny dwór (pod ob. nr 17, tu gdzie się mieści kino "Kultura"); przy dworze zakłada rozległy ogród. Wojewoda sieradzki Kasper Denhoff w pobliżu ul. Wierzbowej wznosi dwór, zabudowania gospodarcze i zakłada ogród. Przy K.P. budują siedziby dla siebie dwaj Radziwiłłowie oraz inni dygnitarze, kasztelanowie i starostowie. W końcu XVI w. mieszczanin Falkowicz, pisarz żupy solnej, wybudował w pobliżu wylotu Królewskiej obszerne składy soli (żupę) zaopatrujące Warszawę w sól. W 1620 w widłach dróg Nowoświeckiej i Soleckiej (ob. ul. Kopernika), w tym miejscu, gdzie dziś pałac Stanislawa Staszica, wybudowano okazały grobowiec: mauzoleum carów Szujskich, zwane Kaplicą Moskiewską, Była to pierwsza w Warszawie wolno stojąca budowla o założeniu centralnym, uwieńczona kopułą. Zamknęła ona wyniosłym akcentem pionowym perspektywę K.P. W 1622 Anna Wazówna, siostra Zygmunta III, wybudowała na terenie dawnego folwarku (ob. Uniwersytet) dwór. Pobliski kościół Św. Krzyża w 1626 był już budowlą murowaną; obok niego na oparkanionym cmentarzu zbudowano szpital (przytułek) i drewnianą szkołę. Po stronie wschodniej dwory szlacheckie budowano w głębi posesji nad skrajem skarpy; w jednym z nich, w renesansowym dworze Bobolich, w 1622-1628 mieściła się królewska mennica urządzona przez Zygmunta III Wazę. Między Bednarską i Karową, w głębi posesji z dala od ulicy usytuowano składy wyrobów z żelaza ("żupę hutnicką"). W 1621 wybudowano przy K.P. pierwszą kamienicę; do 1655 stanęło 5 kamienic. Przeważały nadal dwory, dworki i domostwa drewniane; domów mieszczańskich, parterowych lub piętrowych było przy K.P. ok. 50, obok nich liczne zabudowania gospodarcze. Pojawiają się pierwsze pałace wybudowane w 1. 1632-1643; hetmana wielkiego koronnego Stanisława Koniecpolskiego (arch. C. Tencalla, ob. siedziba Rady Ministrów). Zapewne ten sam architekt rozbudował dwór Bobolich na ogromny pałac Adama Kazanowskicgo, przyjaciela królewicza Władyslawa Wazy. W 1636-1641 Władysław, już jako król polski, wybudował dla siebie pałac na miejscu willi Anny Wazówny (ob. gmach główny UW). Przy tych wszystkich pałacach rozciągały się na skarpie ogrody: przy pałacu Władysławowskim - Ogród Botaniczny. Z pałaców i ogrodów rozlegał się piękny widok na rzekę i Pragę. Obok pałaców hojnie uposażone zgromadzenia budują klasztory: przy pałacu Koniecpolskiego - klasztor Karmelitów (1640), obok pałacu Władysławowskiego - klasztor Wizytek (1651), a przy pałacu Kazanowskich Karmelitanek (ok. 1650). W 1653 zlikwidowano żupę solną przy wylocie ul. Ossolińskich (Królewskiej) przenosząc składy soli na Solec.  Walki na K.P. w czasie "potopu szwedzkiego" 1655-1657, tak barwnie opisane przez Sienkiewicza w Potopie, zniszczyły ulicę; z 50 domów na dawnym Rynku Przedmiejskim ocalało tylko 4; przy Drodze ku Św. Krzyżowi z 50 budowli pozostało kilkanaście. Wszystkie pałace zostały przez Szwedów zdewastowane, a dwory spalone. Okazała gotycka budowla kościół Bernardynów był "ze wszystkiem spalony", klasztor również. Odbudowa K.P. trwała ok. 10 lat: przy placu Bernardyńskim wzniesiono 9 kamienic i 26 domów drewnianych o okazałych elewacjach. Nowe kamienice stawiano często na kilku dawnych wąskich działkach. Liczba kamienic na początku XVIII w. doszła do 20. Niektóre z nich należały do szlachty, jak np. do Stefana Dobrogosta Grzybowskiego, starosty warszawskiego lub Jana Małachowskiego, kanclerza; inne - do bogatych mieszczan, jak np. do Józefa Benedykta Loupii, rajcy i burmistrza Starej Warszawy. Obok kamienic odbudowano lub wznoszono od nowa kościoły i klasztory: kościół Karmelitów rozpoczęty w 1661 dokończono w stylu barokowym w 1677-1681, a klasztor (ob. siedziba Seminarium Duchownego) wznoszono w 1696-1701. Zniszczony podczas najazdu szwedzkiego kościół Św. Krzyża odbudował w nowej, rozszerzonej postaci w 1662-1696 arch. Józef Bellotti, ale bez ukończenia fasady. I wreszcie kościół Dominikanów Obserwantów, wybudowany w 1668-1705 na miejscu mauzoleum Szujskich, zamknął perspektywę K.P. Kościół projektował znakomity architekt Tylman z Gameren. W 1683 król Sobieski postawił figurę Matki Boskiej Passawskiej jako votum za wiktorię wiedeńską (proj. J. Bellotti). Obok figury Lubomirscy odbudowali część zrujnowanego pałacu Kazanowskich i umieścili w nim klasztor Karmelitanek z kościółkiem św. Teresy (ob. siedziba "Caritasu"). Pałac Wladysławowski zniszczony przez Szwedów odbudował na siedzibę dla siebie i królowej Ludwiki Marii Jan Kazimierz i odtąd siedzibę królewską nazywano pałacem Kazimierzowskim. Wojna północna, kilkakrotne oblężenie miasta i zaraza powojenna 1708-1712 spustoszyły część domów i większość pałaców: spalił się m.in. pałac Kazimierzowski. Odbudowa i restauracja zabudowy ciągnęły się dłużej niż po najeździe szwedzkim; jeszcze w 1733 stały przy K.P. wypalone ruiny. Odbudowę prowadzili: król, magnaci i zgromadzenia zakonne, rozporządzający znacznymi funduszami. Król August II kupił od królewicza Konstantego Sobieskiego zrujnowany pałac Kazimierzowski i między nim a ulicą wybudował 8 pawilonów koszar dla wojska saskiego, zwanych koszarami Kazimierzowskimi. Pałac Kazimierzowski odbudował w 1736 minister saski Aleksander Sułkowski. Na miejscu usytuowanego w pobliżu przy ul. Oboźnej dworu marszałka nadwornego litewskiego Kazimierza Józefa Sanguszki urządzono w 1707 szpital św. Rocha. Radziwiłłowie nadają pałacowi Koniecpolskich barokowy kształt. Przed przebudową pałacu Jerzy Lubomirski, poprzedni przed Radziwiłłami właściciel, powiększył ogród pałacowy przez dokupienie rozleglych gruntów
Największe jednak przedsięwzięcie urbanistyczne realizuje August II: po 1712 wykupuje on ponad 30 posesji położonych przy K.P. i w głębi na terenie późniejszego Ogrodu Saskiego w 1726-1733 realizuje tzw. Oś Saską, siedzibę władcy, składającą się z przebudowanego XVII-wiecznego pałacu Morsztynów, rozległego dziedzińca (ob. pl. Zwycięstwa), ogrodu nazwanego Saskim i koszar Mirowskich oraz innych budowli. Wraz z realizacją osi uregulowane zostały dawne drogi, które stały się ulicami Króleską i Ossolińskich. Między nimi stanęła pośrodku przy K.P. okazała brama stanowiąca główny zjazd na dziedziniec saski; przed bramą wykopano fosę i położono na niej most zwodzony. Między bramą i wylotem ul. Ossolińskich Lubomirscy wybudowali pałac. Dewocja czasów saskich sprzyjała budowie kościołów: naprzeciw wylotu Królewskiej w 1727-1734 rozpoczęto budowę późnobarokowego kościoła Wizytek (arch. K Bay) ukończonego w 1754-1762 (zapewne przez arch. arch. Jakuba Fonlanę i E. Schroegera), jednego z najpiękniejszych kościołów warszawskich. W 1727-1754 dokończono budowy monumentalnej fasady i dostawiono wieże kościoła Św. Krzyża (arch. Józef Fontana). W 1727-1741 przebudowano pobliski kościół Dominikanów Obserwantów dodając barokową, dwuwieżową fasadę. Kościół przebudowano jeszcze dwukrotnie: w 1760-1763 i 1766-1771, w tej ostatecznej fazie przez arch. Efraima Schroegera. Ten sam architekt projektował fasadę kościoła Karmelitów wznoszoną w 1761-1782; zawierała ona zarówno elementy baroku, jak i klasycyzmu; budowana z funduszu Radziwiłłów w sąsiedztwie ich pałacu była pierwszą fasadą kościelną w Warszawie wznoszoną z kamienia. Wreszcie w 1788 nową fasadę, już klasycystyczną, otrzymał kościół Bernardynów (proj. S. K Potockiego i arch. P. Aignera), fundacji mieszczanina Józefa Kwiecińskiego. Te cztery kościoły stanowią do dziś ozdobę KP. Z budowli charytatywnych w 1749 wybudowano szpital św. Rocha z kaplicą (arch. Jakub Fontana) przebudowany po ostatniej wojnie na Dom Studenta (ob. nr 24). W połowie XVIII w. staraniem marszałka Franciszka Bielińskiego ulica otrzymała nowy bruk. W okresie stanisławowskim na KP. przybyło parę pałaców i kilka kamienic: w 1769 na gruncie zwanym "Kabatek" przy zbiegu ul. Oboźnej i KP., tu gdzie dziś parking, kasztelan Kazimierz Karaś wybudował pałac, mieszkali w nim paziowie Stanisława Augusta. Obok kościoła Wizytek w 1785-1792 stanął pałac Tyszkiewiczów o wytwornym wnętrzu (arch. J. C. Kammsetzer, ob. nr 32). W ten sposób liczba pałaców na KP. doszła do 12. Nowych kamienic wzniesiono jeszcze więcej; wyróżniały się: kamienica narożna, usytuowana między K.P., pl. Zamkowym i Senatorską (późn. kamienica Johna), sąsiednia kamienica Prażmowskich przebudowana przez Jakuba Fontanę (ob. nr 87, siedziba Związku Literatów). Ok. 1784 przy zbiegu z Miodową (pod ob. nr 79) monumentalną kamienicę dla kupca Franciszka Roeslera wzniósł arch. Szymon Bogumił Zug; mieściła ona pierwszy w Warszawie dom handlowy. W końcu XVIII w. przy KP. znajdowało się 75 kamienic. Liczba mieszkańców K.P., najludniejszej wówczas ulicy stolicy, wynosiła 5500 mieszczan i szlachty. Mimo świetnych gmachów K.P. nie przestało być ulicą kontrastów: obok pałaców i kościołów stały drewniane domostwa, a w podwórzach pałaców i klasztorów - stajnie, wozownie, komórki, a nawet obory. W pałacu Kazimierzowskim i w sąsiednich koszarach w 1765-1795 mieściła się Szkoła Rycerska, w której kształcił się m.in. Tadeusz Kościuszko. W 1813 pożar zniszczył koszary, a od 1816 pałac przebudowano w klasycystycznym stylu na pomieszczenia uniwersytetu; w l. 18\6-1818 wybudowano 5 nowych pawilonów dla tej uczelni (arch. arch. H. Szpilowski, W. Ritschel). W jednym z nich mieszkał w latach dzieciństwa Fryderyk Chopin. W l. 1818/1819 przebudowano barokowy pałac Radziwiłłów na klasycystyczną siedzibę namiestnika Józefa Zajączka (arch. P. Aigner). Dawny klasztor Karmelitanek przerobiono w 1819 na siedzibę Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności (arch. A. Corazzi). W l. 1829-1833 mieścił się tu Teatr "Rozmaitości", Na miejscu rozebranego, na rozkaz wielkiego księcia Konstantego, kościoła Dominikanów Obserwantów wybudowano w l. 1820-1823 pałac Stanisława Staszica - siedzibę Towarzystwa Przyjaciół Nauk (arch. A. Corazzi). Przed pałacem ustawiono w 1830 pomnik Mikołaja Kopernika, dzieło Duńczyka Bertela Thorwaldsena. Wybudowany w 1844 pałac Uruskich (ob. nr 30, arch. A. Gołoński) różnił się od dawniejszych pałaców renesansową fasadą, dostosowany był do nich jednak rozmiarami. W 1846 KP. uzyskało połączenie z Powiślem i mostem na Wiśle przez Nowy Zjazd i wiadukt Feliksa Pancera. W połowie XIX w. po nieparzystej stronie ulicy przybyły dwa obiekty, dzieła Henryka Marconiego, nawiązujące architekturą do włoskiego renesansu: kamienica pod obecnym nr 7 z l. 1851/1852, uwieńczona posągami, i Hotel Europejski budowany od 1856. W 1860-1862 pod obecnym nr 64 wzniesiono siedzibę Resursy Obywatelskiej z podjazdem kolumnowym. W 1860/1861 K.P. było miejscem manifestacji patriotycznych, krwawo tłumionych przez wojsko carskie (m. in. padło pięciu zabitych). Ok. 1865 zburzono blok domów stojących pośrodku K.P.- od figury Matki Boskiej do obecnego pomnika Mickiewicza - i założono na tym miejscu skwer. W tymże roku przeprowadzono przez K.P. od Królewskiej do Nowego Zjazdu kolej konną; jej tory posłużyły tramwajowi konnemu przeprowadzonemu ok. 1881 przez całe KP. Od 1875 pod nr 66 istniało Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, w którym znajdowały się pracownie naukowe i obszerna sala odczytowa. Od 1896 pod nr 40 mieściła się siedziba popularnego dziennika "Kurier Warszawski", a obok pod nr 38 restauracja
W końcu XIX w. i w pierwszych latach XX w. pośród zabytkowej zabudowy", K.P. wystrzeliło w górę kilka wysokich kamienic o elektrycznych fasadach neorenesansowych czy modernistycznych. Najpopularniejszą z nich była kamienica "Pod Messalką" wzniesiona ok. 1910 naprzeciw kościoła Św. Krzyża (pod nr 16/18), gdzie oprócz mieszkania słynnej gwiazdy operetkowej mieściły się okazałe sklepy i łaźnia. Ok. 1900 na miejscu rozebranego pałacu Tarnowskich wybudowano hotel "Bristol" (arch. W. Marconi). W 1898 odsłonięto pomnik Adama Mickiewicza. W 20-1eciu międzywojennym niewiele zmieniło się już na KP.: w 1922 na skwerze w pobliżu wylotu Bednarskicj ustawiono pomnik Wdzięczności Ameryce dłuta Xawerego Dunikowskiego, który przetrwał do 1929. W 1933 pod obecnym nr 11 wojsko wybudowało dom kwaterunku wojskowego, tzw. Dom bez Kantów (arch. C. Przybylski). We wrześniu 1939 znaczna część budowli zabytkowych została uszkodzona lub zniszczona. Hitlerowcy zniszczyli też pomniki. Podczas powstania 1944 na K.P., zwłaszcza w okolicy ul. Traugutta i kościoła Św. Krzyża, toczył się zaciekły bój. Po powstaniu okupanci zniszczyli całą zabudowę oprócz trzech kościołów i domu kwaterunku wojskowego. Odbudowę KP. rozpoczęto w 1948 rekonstrukcję zabytków, m. in. odbudową grupy domów między K.P. i Kozią. Na płycie tunelu Trasy W-Z odbudowano XVIII-wieczne kamienice w ich historycznej szacie. W odbudowanych pałacach pomieszczono Uniwersytet, Polską Akademię Nauk, instytucje naukowe i urzędy. Odbudowano pomniki: Mikołaja Kopernika i Adama Mickiewicza; na dziedzińcu Rady Ministrów ustawiono w 1965 pomnik konny ks. Józefa Poniatowskiego, dzieło Thorwaldsena. Na skwerze położono płytę grobowa członków sztabu Armii Ludowej poległych w powstaniu 1944. Na gmachu Biblioteki Rolniczej, mieszczącej się w dawnym gmachu Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, wmurowano tablicę ku czci Marii Skłodowskiej-Curie. Ostatnią odbudowaną w 1960/1961 budowlą był gmach Towarzystwa Dobroczynności, mieści się tam siedziba "Caritasu". Tekst został zapożyczony z książki pt. "Ulice i place Warszawy" autorswa Eugeniusza Szwankowskiego, s.85 - 94.  Powrót |
i targowisko. Od Drogi Czerskiej, biegnącej wzdłuż skarpy Wiślanej, odchodziło ku rzece kilka dróg w wąwozach, m. in. późniejsze ulice: Źródłowa, Bednarska, Karowa i Oboźna. Już w XIV w. wzdłuż drogi zaczęło się formować Czerskie Przedmieście: najpierw podzielono grunt książęcy rozciągający się pomiędzy ulicami K.P., Senatorską i Kozią na 35 wąskich działek, które zabudowano drewnianymi, parterowymi domami mieszkalnymi przy K.P. W 1402 książę mazowiecki Janusz Starszy nadał 12 ogrodów leżących na Czerskim Przedmieściu 12 kanonikom sprowadzonym z Czerska do Warszawy. Ogrody te ciągnęły się po wschodniej stronie drogi za wąwozem Drogi Gnojnej (ob. ul. Bednarskiej), sięgając do Wisły, oraz wzdłuż ul. Dziekańskiej aż do Wierzbowej. Na jednej z działek kanonicznych wybudowano dwór dziekana warszawskiego (tu gdzie ob. Dziekanka), a na innych wzniesiono domki wydzierżawione mieszczanom; w ten sposób utworzono jurydykę Dziekankę.
na Powiślu sięgających dolnej ul. Karowej. Naprzeciw pałacu Radziwiłłów książęta Czartoryscy budują okazały pałac barokowy (ob. siedziba Min. Kultury i Sztuki). 
Simona i Steckiego; od 1871 - pod nr 4 restauracja Lijewskiego, zwana Lijem. W domu pod nr 7 miał się znajdować sklep Stanisława Wokulskiego z Lalki Bolesława Prusa; w podwórzu wmurowano tablicę (dziś nie istniejącą), upamiętniającą postać Ignacego Rzeckiego.